Dowodem zgonu w polskim porządku prawnym jest akt zgonu (sporządzany na podstawie karty zgonu oraz protokołu jego zgłoszenia). Bez karty zgonu rodzina nie może rozpocząć formalności
z organizacją pogrzebu. Innym tego rodzaju dowodem jest postanowienie o stwierdzeniu zgonu lub postanowienie o uznaniu za zmarłego. Na ich podstawie sporządzany jest następnie akt zgonu. Pierwszemu z przytoczonych orzeczeń będzie poświęcony niniejszy artykuł.

Zacznę może jednak od wyjaśnienia, że aby można sporządzić akt zgonu muszą być zwłoki.  A contrario, w razie braku zwłok nie można sporządzić aktu zgonu. Wówczas zachodzi podstawa do wszczęcia jednego z dwóch postępowań sądowych. W przypadku gdy nie ma wiedzy o danej osobie przez 10 lat, sąd może wydać postanowienie o uznaniu takiej osoby za zmarłą. W sytuacji natomiast gdy śmierć osoby jest niewątpliwa, sąd może wydać postanowienie o stwierdzeniu zgonu takiej osoby. 

Sądowe postępowanie o stwierdzenie zgonu uregulowano w art. 535 i nast. kodeksu postępowania cywilnego. Postępowanie to toczy się w trybie nieprocesowym. Inicjuje je wniosek o stwierdzenie zgonu, który można zgłosić w każdym czasie.

Kto może złożyć wniosek o stwierdzenie zgonu?

Wniosek o stwierdzenie zgonu może złożyć każdy zainteresowany. W nauce prawa podkreśla się, że zainteresowanym zgłoszeniem wniosku jest zatem nie tylko każdy, kto ma bezpośredni lub pośredni interes prawny w uzyskaniu postanowienia o stwierdzeniu zgonu, lecz także ten, kto wykaże uzasadniony pokrewieństwem lub innym stosunkiem bliskości osobistej interes emocjonalny. Statystycznie oczywiście najczęściej wniosek taki składają członkowie rodziny, ale nie muszą to być krewni zmarłego. Jak najbardziej możliwe jest bowiem także złożenie wniosku przez osoby bliskie, niespokrewnione, np. przez konkubinę czy konkubenta. Żądanie wszczęcia postępowania może zgłosić także prokurator lub Rzecznik Praw Obywatelskich. I rzeczywiście – znam takie przypadki, w których z wnioskiem występował właśnie prokurator.

W orzecznictwie przyjęto, że bliskim członkom rodziny należy z reguły przyznać prawo żądania stwierdzenia zgonu ich krewnego, bez potrzeby badania, czy nie istnieją bliżsi krewni wyłączający ich od dziedziczenia ustawowego.

Jak przebiega postępowanie o stwierdzenie nabycia zgonu

Aby postępowanie takie zakończyło się orzeczeniem zgodnym z wnioskiem, sąd musi dysponować dowodem, że dana osoba nie żyje. Najczęściej postępowanie dowodowe w takim przypadku polega na przesłuchaniu świadków czy też wysłuchaniu bliskich osoby, której zgon ma być w takim postępowaniu stwierdzony. Sąd może zdecydować także o zarządzeniu ogłoszenia o wszczęciu postępowania. Zgodnie z obowiązującymi regulacjami, jest ono zasadne wtedy, gdy istniejący materiał dowodowy wskazuje na istnienie podstaw do stwierdzenia zgonu. Należy jednak rozwiać mogące pojawić się wątpliwości co do ostatecznej oceny zgromadzonych dowodów. W szczególności, gdy w ten sposób możliwe stanie się odnalezienie osób, posiadających wiadomości istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Ogłoszenie takie jest fakultatywne i zależy od decyzji sądu.

Jednocześnie, jak wskazano w treści postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1973 r., III CRN 277/73, stwierdzenie zgonu może się opierać na domniemaniach faktycznych. Śmierć niewątpliwa – w rozumieniu art. 535 k.p.c. – zachodzi nie tylko wtedy, gdy istnieją naoczni świadkowie zgonu, ale także wówczas, gdy okoliczności konkretnego wypadku uzasadniają pełne przekonanie o zgonie określonej osoby. Do takich sytuacji będzie dochodziło rzadko, choć może się zdarzyć, że nikt z uczestników określonych wydarzeń nie przeżyje i nie będzie mógł potwierdzić zgonu danej osoby.

Postanowienie o stwierdzeniu zgonu

Jeżeli sąd uwzględnia złożony wniosek, to orzeka postanowieniem, w którym stwierdza, że dana osoba, oznaczona co do imienia i nazwiska, imion rodziców, miejsca i daty urodzenia, a także numeru PESEL zmarła. Przepis wymaga, aby w postanowieniu stwierdzającym zgon określić chwilę śmierci w sposób ścisły, stosownie do wyników postępowania. Stąd sąd podaje w treści nie tylko dzień śmierci, ale i godzinę z minutami – jeśli jest to możliwe. Z kolei, jeżeli dokładne ustalenie chwili śmierci nie jest możliwe, przyjmuje się chwilę najbardziej prawdopodobną.

Odpis takiego postanowienia stwierdzającego zgon z urzędu przesyłany jest przez sąd do urzędu stanu cywilnego właściwego dla dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy.

Postanowienie stwierdzające zgon może zostać w postępowaniu sądowym uchylone. Dzieje się tak, jeżeli okaże się, że osoba, której zgon został stwierdzony pozostaje przy życiu.

Postępowania o stwierdzenie zgonu na szczęście nie są częste, ale też w określonych sytuacjach nie ma innej drogi do sporządzenia aktu stanu cywilnego – aktu zgonu i chociażby uregulowania kwestii spadkowych po osobie, której wniosek dotyczył.

Autorka: Katarzyna Siwiec, radca prawny i doradca podatkowy współpracujący z Fundacją Zaginieni

Zdjęcie: pexels.com